BiH protiv svojih građana - kako su opljačkane stare devizne štediše

Piše: Siniša Božić, ekonomista

Pod starom deviznom štednjom se podrazumijevaju štedni ulozi građana deponovani u bankama na području bivše SFRJ. Po raspadu Jugoslavije, ne može se ni do danas utvrditi šta se tačno dešavalo sa ovim novcem, koji je, u slučaju Republike Srpske, iznosio oko 1,5 milijardu tadašnjih DEM. Pored toga, oko 25% građana BiH su imale štedne devizne uloge (oko milion građana). Veza između stare devizne štednje i privatizacije jeste činjenica da je zakonski bilo moguće kupovati državni kapital sa starom deviznom štednjom. Stara devizna štednja može se analizirati i kao dio šireg tranzicionog problema-restitucije. Kako je sud vremena pokazao (od početka privatizacije do pisanja ovih redova je proteklo više od 12 godina), kretanjem u privatizaciju a da se prethodno nije riješilo pitanje stare devizne štednje su otvoreni mnogi problemi sa teškim posljedicama po ukupan ekonomsko-politički ambijent u BiH. Tako je početno bilo predviđeno da se stare devizne štediše mogu obeštetiti time da, za svoje nekadašnje devizne štedne uloge, dobiju procente vlasništva u preduzećima koja su imala ići u privatizaciju. Međutim, ono što se u praksi dešavalo jeste to da je vrlo brzo shvaćeno da se stara devizna štednja može iskoristiti kao način da se jeftino kupe preduzeća u privatizaciji. Tako je stvoreno crno tržište stare devizne štednje. Ako se uzme da se SFRJ raspala 1991. godine, od kada i datira problem stare devizne štednje, a imajući u vidu činjenicu da su staru deviznu štednju deponovali uglavnom radnici iz dijaspore (ili njihove porodice, kojima je slat ovaj novac), koji su znatan dio svog života i proveli van Jugoslavije, to znači da su većina starih deviznih štediša danas - ljudi u poznom životnom dobu, koji su, zbog starosti i bolesti, prodavali, tokom privatizacije, svoju staru deviznu štednju iz potrebe da sebe i porodice prehrane, nabave lijekove, i slično. Oni nisu vjerovali da će ikada dobiti bilo kakav novac od svoje nekadašnje ušteđevine pa su, čim se pojavila prva prilika da bilo šta naplate, to i unovčavali za 10-30% štednje, bez kamata. Štediše su, prinuđene zbog neimaštine, prodavale svoje štedne uloge onim osobama koje su potom, išle na licitacije i kupovali državna preduzeća. Ulozi su se prodavali za 10-30% od nominale, a u privatizaciji korišteni po nominalnoj vrijednosti. Rezultat je bio ekstraprofit, koji je zasigurno nelegitiman, odnosno, nelegalan, a uz to i nije bio oporeziv. Stare devizne štediše su se organizovale i 2004. godine formirale Udruženje građana za povrat stare devizne štednje u BiH i dijaspori, te od 2004. godine, vode pravnu bitku za povrat svojih sredstava.

Pošto je stara devizna štednja nastala u bivšoj državi SFRJ, njena problematika spada u pitanje sukcesije bivše Jugoslavije. Tako je Sporazumom o pitanjima sukcesije bivše SFRJ (koji je potpisan u Beču, 29. juna 2001. godine, a ratifikovan od strane BiH, i objavljen u Službenom glasniku BiH 10/2001 - od donošenja, ovaj Sporazum je predmet stalnog razmimoilaženja stavova među zemljama pravnim nasljednicama bivše SFRJ) definisano da stara devizna štednja, kao dugovanje SFRJ, pređe na države nastale raspadom SFRJ, odnosno da države nasljednice priznaju dug starim deviznim štedišama i da ga riješe (u čemu su imale slobodu). Obzirom na specifično ustavno i političko uređenje BiH, predstavnici vlasti entiteta su se dogovorili da pitanje stare devizne štednje bude definisano kao unutrašnji dug entiteta, a ne države BiH. Tako je donesen Zakon o utvrđivanju i načinu izmirenja unutrašnjih obaveza Federacije BiH (Službene novine Federacije BiH br.66/04), Zakon o utvrđivanju i načinu izmirenja unutrašnjeg duga Republike Srpske (Službeni glasnik RS br. 63/04), te Zakon o izmirenju obaveza po osnovu stare devizne štednje Brčko Distrikta BiH (Službeni glasnik Brčko distrikt BiH br. 27/04), koji su definisali način izmirenja stare devizne štednje na način da se nominalni dug (glavnica) verifikuje, i bude isplaćivan u obrocima, na 40 godina, a da se kamate-otpišu. Verifikacija stare devizne štednje je predstavljala nepotreban proces u kome bi stare devizne štediše prijavljivale svoje stare devizne knjižice nadležnom tijelu (APIF, Agencija za posredničke, informatičke i finansijske usluge), kako bi njihovo potraživanje bilo 'verifikovano'-potvrđeno, i kako bi se formirala (nova) baza starih deviznih štediša koja bi poslužila za rješavanje pitanja njihove isplate – iako su podaci o tome već postojali u bankama. Verifikacija je podrazumijevala lično prisustvo što dio štediša nije mogao ispoštovati obzirom da su bili, zbog rata, dislocirani iz BiH.

Udruženje građana za povrat stare devizne štednje u BiH i dijaspori je dopisom, avgusta mjeseca 2005. o ovim problemima obavijestilo tadašnjeg Predsjedavajućeg Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine BIH Nikolu Špirića. Nikola Špirić je potom podnio apelaciju Ustavnom sudu BiH o ocjeni usaglašenosti pomenutih zakonskih rješenja sa Ustavom BiH.

Ustavni sud BiH, u predmetu U 14/05, na sjednici održanoj 2. decembra 2005. godine, donio je Odluku o meritumu, kojom se usvaja gore navedeni zahtjev, te se navedeni zakoni proglašavaju neusklađenim sa Ustavom BiH (tj. neustavnim). Međutim, nije usvojena privremena mjera zaustavljanja dalje verifikacije stare devizne štednje. U 2006. godini, stare devizne štediše su dobile prvu pozitivnu presudu: Evropski sud za ljudska prava u Strazburu je 10. oktobra 2006. godine presudom dosudio povrat stare devizne štednje gđi Ruži Jeličić (Br. apelacije suda u Strazburu 41183/02), isplatom u gotovini (nakon ove presude, uslijedile su presude sličnog ishoda u slučajevima Pejaković, Pejić i Kusići). U daljem zakonskom postupku, doneseni su novi zakoni o staroj deviznoj štednji: Zakon o izmirenju obaveza po osnovu računa stare devizne štednje (Službeni glasnik BiH br. 28/06), te Zakon o uslovima i načinu izmirenja obaveza po osnovu računa stare devizne štednje emisijom obveznica u Republici Srpskoj (Službeni glasnik RS br. 1/08). U skladu sa Zakonom o izmirenju obaveza po osnovu računa stare devizne štednje, priznaju se kamate do 1991. godine, a kamate (kamate na devizne štedne uloge u bivšoj SFRJ su dosezale i do 10% godišnje, čime je bivša država nastojala da, poticanjem štednje, akumulira nedostajuća sredstva. Otud je i činjenica da su stare devizne štediše isticale da je poništavanje prava na kamatnu stopu - pljačka od strane države, budući da je kamata redovno prelazila iznos glavnice štednih uloga) od 1.1.1992. do 15.4.2006. se poništavaju i ponovo obračunavaju sa godišnjom kamatnom stopom od 0,5%, te je takođe propisano da se obaveze po osnovu verifikovane stare devizne štednje izmire putem emisije obveznica, dužničkih hartija od vrijednosti, uz rok amortizacije, tj. dospijeće, najkasnije do 31.12.2016. godine. Ustavni sud BiH je tokom 2008. godine potvrdio opravdanost visine kamatne stope od 0,5% tokom perioda od 1992-2006. Prvobitno je bilo predviđeno da se izdaju državne obveznice za izmirenje obaveza po osnovu stare devizne štednje, međutim, kako je Republika Srpska donijela sopstveni zakon (kojim je i skraćeno vrijeme otplate sa 8 na 5 godina), Ustavni sud je odlukom U3/08 od 4.10.2008. godine, proglasio ovaj zakon ustavnim. Nakon ove odluke Ustavnog suda, Centralna banka BiH je odbila da izdaje obveznice samo za pojedine dijelove BiH, te su, nakon toga, obveznice emitovali oba entiteta, te Disktrikt Brčko. Evropski sud za ljudska prava u Strazburu je, u tužbi Suljagić protiv BiH (r.br. 27912/02), od 3.11.2009. godine, odbacio zahtjev tužioca, i potvrdio način rješavanja duga po osnovu stare devizne štednje putem izdavanja obveznica, a, shodno time, i priznao da je ovaj dug, unutrašnji dug entiteta a ne države BiH, te, shodno tome, tuženi može da povrati svoju staru deviznu štednju samo putem usvojenih zakona koji regulišu to pitanje (odnosno, verifikacijom i putem obveznica). Ovakva presuda Evropskog suda za ljudska prava je u suprotnosti sa stavom ovog Suda koji je zauzeo u ranijim presudama u slučajevima Jeličić, Pejaković, Pejić i Kusići. Riječ je, najvjerovatnije, više o političkoj, nego presudi utemeljenoj na pravu (presuda očito nije u skladu sa ranije utvrđenim slučajevima, odnosno, sudskom praksom). Evropski sud je, očigledno, imao namjeru da podrži usvojene zakone u BiH, koji su rješavali ovo pitanje, a imajući u vidu da bi gotovinska isplata stare devizne štednje dovela kako BiH, tako i entitete, do bankrota (što su na ročištima branioci BiH neprestano naglašavali). Ova presuda je, po svemu sudeći, kraj višegodišnjih napora starih deviznih štediša u BiH koji su očito bili - neuspješni.

U Republici Srpskoj je, do sada, putem obveznica doznačeno nominalno oko 300 miliona KM. Do sada su emitovane tri emisije obveznica sa rokom dospijeća od 5 godina, godišnjom kamatnom stopom od 2,5% (koja se računa, ugrubo, od dana sticanja vlasništva – stare kamate se ne priznaju) i polugodišnjim isplatama anuiteta. Obveznice se mogu prodati na tržištu za oko 90% svoje vrijednosti.

Međutim, situacija u susjednoj Hrvatskoj je potpuno drugačija. Naime, dok je NLB (Nova Ljubljanska) banka, kao pravni nasljednik nekadašnje Ljubljanske banke (u kojoj je bio najveći dio novca BH štediša) prisutna već deceniju u BiH, Hrvatska ne dopušta ulazak NLB grupacije na svoje bankarsko tržište dok se problem stare devizne štednje ne riješi. Za uporedbu, hrvatske štediše, njih oko 130.000, su imale oko 857 miliona tadašnjih njemačkih maraka stare devizne štednje (samo glavnica, dakle bez kamata od raspada SFRJ naovamo), od kojih je 545 miliona DEM podvedeno pod hrvatski javni dug, a kao direktna potraživanja štediša ostatak od oko 312 miliona DEM. Kako smo vidjeli, samo štediše u Republici Srpskoj potražuju preko 1,5 milijardu DEM (u Federaciji BiH preko 2 milijarde DEM), što je višestruko veći iznos od hrvatskih štediša, pa ipak, to nije spriječilo vlastodavce i regulatorne organe u BiH (odnosno entitetima, budući da je bankarska supervizija i regulacija u entitetskoj nadležnosti) da daju dozvolu za rad NLB banci.

Zaista perfidno.

Pitam se:

Da li se na taj način štite prava štediša, tako što prvo nestane nekoliko milijardi DEM sa računa Ljubljanske banke 1991. godine, a onda 10tak godina kasnije se pravni nasljednik te iste banke pojavljuje na BH tržištu, i, što je još nevjerovatnije, ostvari znatno tržišno učešće?

Da li su slovenačka milionska ulaganja koje su ušle u BiH u zadnjih desetak godina, zapravo naš sopstveni novac, koji su nam prvo oteli, zatim višestruko oplodili, a zatim vratili kroz tobožnje ‘investicije’ i kredite na koje nam legitimno zaračunavaju kamatu?

Ko je dao dozvolu za rad NLB banci u BiH? Zašto se bankarska regulacija i supervizija u BiH i Hrvatskoj po ovom pitanju dijametralno razlikuju?

Treba li NLB banku u oba entiteta u BiH – nacionalizovati?

Zašto građanin koji je imao štednju u Ljubljanskoj banci ne može ostvariti svoje pravo u Novoj Ljubljanskoj banci?

Šta je sa starom deviznom štednjom građana u bivšoj Jugobanci, odnosno njenom pravnom nasljedniku Kristal banci, a danas, Hypo Alpe-Adria banci? Da li je istina da su milioni DEM starih deviznih štediša držani u ovoj banci, 1995. i 1996. godine iznošeni u vrećama, krijumčareni preko granice i završili u Stopanskoj banci Skopje, Makedonija, na nepoznatim računima?

Možemo li danas vjerovati bankama? Regulatornim organima? Entitetima? Državi BiH?