Naftna industrija RS je naziv za grupu preduzeća povezanih tehnološko-ekonomskim procesom proizvodnje, prerade i distribucije naftnih derivata na teritoriji Republike Srpske. U pitanju su preduzeća Rafinerija nafte ad Brod, Rafinerija ulja ad Modriča, i Petrol ad Banja Luka, a nakon privatizacije 2007. godine, osnovano je i četvrto preduzeće pod nazivom Optima grupa doo Banja Luka.
Rafinerija nafte Brod je osnovana 1889. godine, a otpočela je sa radom 1892. godine kao Danica dd hemijske industrije. Od 1927-1941. godine, Rafineriju je od države kupila američka Standard Oil Company. Nakon drugog svjetskog rata, Jugoslavija nacionalizuje Rafineriju a proizvodnja je nastavljena 1949. godine. Dugi niz godina, rafinerija radi u sastavu privrednog sistema Energoinvesta, a nakon rata u BiH se odvaja i registruje 1998. godine kao zavisno preduzeće MDP Naftna industrija RS. Od 2003. godine, rafinerija posluje kao akcionarsko društvo. Preduzeće se svrstavalo u strateška preduzeća u RS.
Osnovni parametri poslovanja su, kako slijedi:
| Rafinerija nafte ad Brod | |||||
| | Poslovni prihod | Stalna imovina | Kapital | Dobit (gubitak) | Broj zaposlenih |
| 2003 | 28.383.907 | 577.266.524 | 435.192.208 | - 49.477.589 | 1.445 |
| 2004 | 13.183.856 | 556.703.257 | 395.381.403 | - 39.810.805 | 1.482 |
| 2005 | 5.216.438 | 531.559.404 | 317.530.007 | - 77.851.396 | 1.449 |
| 2006 | 12.953 | 510.124.467 | 259.631.787 | - 57.898.220 | 1.372 |
| 2007 | 10.441 | 485.127.860 | 195.995.758 | - 64.105.246 | 1.354 |
| 2008 | 5.231.330 | 510.320.379 | 172.403.118 | - 18.206.226 | 1.377 |
| 2009 | 44.162.564 | 697.785.415 | 226.961.136 | -215562.601 | 1.601 |
| 2010 | 40.256.335 | 730.598.946 | 157.471.284 | - 69.472.352 | 1.656 |
Kretanje akcija na berzi:
Osnovni parametri poslovanja su, kako slijedi:
| Rafinerija ulja ad Modriča | |||||
| | Poslovni prihod | Stalna imovina | Kapital | Dobit (gubitak) | Broj zaposlenih |
| 2003 | 38.273.491 | 186.851.978 | 219.868.075 | 370.846 | 545 |
| 2004 | 41.433.603 | 185.887.082 | 220.753.055 | 396.413 | 547 |
| 2005 | 37.544.921 | 186.427.756 | 204.182.872 | 128.290 | 545 |
| 2006 | 42.192.925 | 182.854.547 | 204.164.898 | 140.136 | 520 |
| 2007 | 43.050.239 | 180.530.536 | 205.257.324 | 1.225.555 | 507 |
| 2008 | 43.261.834 | 178.403.825 | 204.901.351 | 808.304 | 510 |
| 2009 | 42.169.002 | 178.060.409 | 200.023.686 | - 3.050.993 | 539 |
| 2010 | 58.987.583 | 172.071.985 | 200.044.679 | 20.994 | 555 |
Kretanje akcija na berzi:
Osnovni parametri poslovanja su, kako slijedi:
| (Nestro) Petrol ad Banja Luka | |||||
| | Poslovni prihod | Stalna imovina | Kapital | Dobit (gubitak) | Broj zaposlenih |
| 2003 | 112.542.016 | 40.688.295 | 21.380.489 | 4.335 | 929 |
| 2004 | 117.334.465 | 37.208.160 | 12.334.022 | - 6.901.525 | 883 |
| 2005 | 86.226.270 | 34.354.236 | 0 | - 7.213.033 | 793 |
| 2006 | 76.637.250 | 32.087.432 | 0 | 738.821 | 728 |
| 2007 | 80.846.314 | 29.757.959 | 0 | 38.398 | 690 |
| 2008 | 95.434.081 | 27.636.625 | 0 | 5.441.681 | 672 |
| 2009 | 111.274.439 | 33.367.783 | 0 | - 165.313 | 650 |
| 2010 | 156.126.500 | 41.291.956 | 0 | - 4.113.756 | 677 |
Kretanje akcija na berzi:
Pokazatelji poslovanja:
| Optima grupa ad Banja Luka | |||||
| | Poslovni prihod | Stalna imovina | Kapital | Dobit (gubitak) | Broj zaposlenih |
| 2009 | 517.995.601 | 20.920.775 | 0 | - 90.494.045 | ? |
| 2010 | 942.366.051 | 20.952.294 | 0 | -107659070 | ? |
Sva tri preduzeća u sastavu NIRS, nakon ratnih sukoba 1992-1996. godina, su poslovala sa gubicima, uz pretrpljenu znatnu ratnu materijalnu štetu, što se naročito odnosilo na Rafineriju nafte Brod. Rafinerija ulja Modriča je radila u kontinuitetu, mada sa znatno smanjenim korištenjem kapaciteta, kao i Petrol, koji nije proizvodno već trgovinsko preduzeće. Najznačajniji angažman Rafinerije nafte jeste onaj sa engleskom Vitolom kojim je proizvodnja pokrenuta na kratak vremenski period (oko godinu dana).. Ugovor sa Vitolom o uslužnoj preradi nafte potpisan u decembru 2003., i nije javno objavljen. Afera sa Vitolom je rezultovala sudskim procesom. Nakon toga, proizvodnja se zaustavlja, preduzeće gomila obaveze a postavlja se dilema, da li treba preduzeće privatizovati ili pokrenuti stečaj.
Izmjenama Zakona o privatizaciji državnog kapitala u preduzećima (Službeni glasnik RS br. 51/06), uvodi se nova metoda privatizacije: neposredni odabir kupca. Zakon je propisao da se ovim načinom mogu samo privatizovati strateška preduzeća, što grupa preduzeća iz sastava naftne industrije RS jeste bila. Zakon je takođe definisao da prodajnu cijenu preduzeća koja se privatizuju metodom neposrednog odabira, utvrđuje Vlada, polazeći od finansijskog, kadrovskog i tehničko-tehnološkog stanja preduzeća i uvažavanja od strane kupca. Takođe, neposredan odabir kupca od strane Vlade mora potvditi i Narodna skupština RS. Neposrednim odabirom, praktično proizilazi da je Vlada RS dobila nadležnost da prodaje državni kapital, umjesto institucije koja se time bavila - Direkcijom za privatizaciju. Neposredni odabir kupca ne uključuje javnu ponudu, licitaciju ili tender već daje pravo Vladi da bira kupca po svom nahođenju. Pošto je politički raspored snaga u to vrijeme (kao i sada) bio takav da su političke stranke koje su podržavale Vladu, imale i apsolutnu većinu u Narodnoj skupštini RS, potreba da Narodna skupština RS potvrdi privatizaciju putem neposrednog odabira je samo propisana - pro forme radi. Ovakav način privatizacije je netransparentan, javnost nema dovoljno informacija i otvara prostor za koruptivne radnje.
Nakon usvajanja izmijenjenog Zakona o privatizaciji državnog kapitala sredinom 2006. godine, dva mjeseca kasnije, avgusta 2006. godine Vlada RS potpisuje protokol o prodaji naftne industrije RS, sa ruskom kompanijom NefgazInKor, o kojem se pozitivno izjasnila i Narodna skupština Republike Srpske. Ugovor o prodaji naftne industrije RS je parafiran u Moskvi, 23.1.2007. godine a potpisan 2.2.2007. godine u Banja Luci. Ugovorom (ugovor o privatizaciji Naftne industrije RS nije nikada javno objavljen, te se ne zna šta on sve tačno sadrži, osim onoga što je objavljeno putem medija) su definisane sljedeće stavke:
- državni kapital (zapravo, u ova tri preduzeća, država je direktno imala po 65% kapitala, po 10% akcija je imao Fond PIO i po 5% Fond Restitucije) u preduzećima Rafinerija nafte ad Brod, Rafinerija ulja ad Modriča i Petrol ad Banja Luka će biti prodan ruskom kupcu, preduzeću NeftegazInKor za 121,1 miliona EUR,
- kupac državnog kapitala je obavezan da izmiri sva dugovanja prema radnicima, da poštuje kolektivni ugovor i da ne otpušta radnike za vrijeme trajanja privatizacionog ugovora,
- kupac se obavezuje i da će obezbijediti uspostavu proizvodnje u Rafineriji nafte Brod do kapaciteta od 4,2 miliona tona prerađene sirove nafte godišnje, odnosno 130.000 tona prerađenih ulja i maziva u Rafineriji ulja Modriča,
- kupac se obavezuje da ukupno uloži 979 miliona EUR u obnovu i dalje investicije u kupljenim preduzećima,
- kupac se obavezuje da će za komercijalne dugove rafinerije uplatiti 72,55 miliona EUR.
Nakon toga, Narodna skupština je 28.2.2007. usvojila Zakon o uslovima prodaje akcija preduzeća iz oblasti naftne industrije Republike Srpske (Sl. glasnik RS br. 20/07 - Odmah se postavlja pitanje, kako je moguće da se prvo potpiše ugovor o privatizaciji, a nakon toga, donosi zakon koji definiše uslove prodaje privatizovanog preduzeća?).
Navedeni Zakon propisuje:
- predmet prodaje su akcije preduzeća Rafinerija nafte ad Brod, Rafinerija ulja ad Modriča, te Petrol ad Banja Luka, koje su u vlasništvu Republike Srpske,
- zakon nameće prodaju akcija ovih preduzeća u vlasništvu Fonda restitucije i Fonda PIO, pod istim uslovima,
- zakon određuje da kupac akcija naftne industrije RS neće imati obavezu da ide u preuzimanje (što je, iz ugla investitora i malih akcionara, katastrofalan propust Republike Srpske ),
- propisuje se da će obaveze preduzeća prema povjeriocima, osim obaveza po osnovu poreza i doprinosa, izmiriti Vlada RS, u izinosu koji za tu namjenu obezbjeđuje kupac, a u skladu sa Ugovorom o prodaji akcija, a ako ta sredstva nisu dovoljna za izmirenje obaveza preduzeća, i preostali iznos obaveza će izmiriti Vlada (potpuno nejasna zakonska odredba: kako ugovor o privatizaciji nije javno objavljen, ne zna se šta je trebao kupac državnog kapitala da plati, niti da li je imao novca za to, odnosno koliki je tačno iznos za obaveze rafinerije platila Vlada RS),
- utvrđuju se obaveze preduzeća po osnovu poreza i doprinosa, u iznosu od 133 miliona KM, koje se reprogramiraju beskamatno na rok od 9 godina, uz grejs period od četiri godine i rokom otplate od 60 jednakih mjesečnih rata, nakon isteka grejs perioda, a poreske obaveze preko 133 miliona KM se otpisuju (poreske obaveze rafinerije su iznosile oko 200 miliona KM, vidimo da je znatan dio istih otpisan),
- hipoteke Poreske uprave nad nekretninama preduzeća se brišu (ovim će se buduća naplata poreskih obaveza učiniti jako neizvjesnom ),
- član 7. stav 1. ovog zakona propisuje obavezu urednog izmirenja tekućih poreskih obaveza i obaveza po reprogramu, te se definiše da ukoliko preduzeće ne plaća ove obaveze, raskida se sporazum o reprogramu i kompletan poreski dug dospijeva na naplatu odjednom (što se neće desiti budući da će se, upravo izmjenama ovog zakona u kasnijim godinama, produžavati grejs period),
- definiše se obaveza Vlade da putem restrukturiranja isplati obaveze preduzeća (odmah se postavlja pitanje: ako je već definisano kupoprodajnim ugovorom da će kupac državnog kapitala da plati 72,55 miliona EUR obaveza, zašto se u zakonu definiše da će Vlada da isplati preostale obaveze i koje?).
Međutim, već u julu mjesecu 2007. godine se donose Izmjene i dopune Zakona o uslovima prodaje akcija preduzeća iz oblasti naftne industrije RS (Sl. glasnik RS br. 68/07), kojim se mijenjaju pojedine, vrlo bitne odredbe početnog Zakona:
- definiše se da će obaveze po osnovu neto zarada, kao potraživanja radnika, od 1.10.2006. pa do dana prenosa vlasništva nad akcijama, isplatiti Vlada RS (umjesto kupac državnog kapitala),
- doprinosi za neto plate se neće reprogramirati, već će ih preduzeće jednokratno izmiriti,
- član 5. predmetnog zakona je izmijenjen i više ne definiše koji je iznos poreskog duga rafinerije.
Tako je Vlada RS uplatila iz budžeta i sa privatizacionog escrow računa (na kome su se nalazila sredstva od prodaje Telekoma Srpske ) 14 miliona KM za zaostale plate radnicima rafinerije, Vitolu je plaćeno 27 miliona USD, CIT Company Anstalt-Vaduz, Liechtenstein, 15,9 miliona USD, Tifon doo Zagreb 9 miliona USD, Devin Financial LTD, Britanska Djevičanska Ostrva, 47 miliona USD, sve u skladu sa Odlukama Vlade, objavljenih u Sl.glasniku RS br. 65/07:
Vlada RS je tako, prvobitno, ukupno platila za obaveze rafinerije 219 miliona KM (prema Analizi ugovora o privatizaciji NIRS, Transparency International-ista analiza ima na težini budući da je Transparency International imao originalni ugovor o privatizaciji na uvid, kao i kasnije anekse), od toga za obaveze povjeriocima, 158 miliona KM, 14 miliona KM za neto plate radnicima, za ostale obaveze 47 miliona KM. Međutim, kako je sredinom 2008. godine potpisan aneks privatizacionog ugovora, Vladi RS je nametnuta obaveza plaćanja još 30 miliona KM, i to za dodatno namirenje povjerioca, 24 miliona KM, a ostatak za isplatu plata radnicima, čime se cifra koju je Republika Srpska isplatila na ime obaveza rafinerije, penje na 249 miliona KM. Imajući u vidu da je Republika Srpska prodala naftnu industriju za cca 235 miliona KM (prvobitno je bilo planirano da samo rafinerija nafte ide u privatizaciju, međutim, ovim ugovorom su prodani 80% udjeli u tri preduzeća, pored rafinerije nafte, i rafinerija ulja i lanac benzinskih pumpi, samo je Rafinerija ulja Modriča pred privatizaciju imala preko 180 miliona KM vrijednu imovinu i preko 200 miliona KM vrednovan kapital!), jasno je da je ovom prodajom RS na - gubitku.
Pored toga, kupac državnog kapitala je anonimna firma NeftegazInKor, a u medijima je predstavljano da je to dio velikog i poznatog ruskog diva Zarubežnjeft. Međutim, obzirom da NeftegazInKor ima kapital od 1,3 miliona KM (podatak dobijen iz finansijskog izvještaja sa stranica www.neftegazincor.ru - sajt je u više navrata tokom više godina bio nedostupan, pa se ponovo 'pojavljivao', autor prati ovaj sajt od 2009. godine), nije jasno kako isti može da obezbijedi obećanih 979 miliona EUR za ulaganje u naftnu industriju? Pored toga, problem je i vlasništvo nad NeftegazInKor. Prema Zaključku Konkurencijskog vijeća BiH po Prijavi namjere koncentracije privrednog subjekta OAO NeftegazInKor, Moskva, Ruska Federacija, i privrednog subjekta Rafinerija nafte Bosanski Brod, BiH, navodi se da na dan potpisivanja privatizacionog ugovora, 2.2.2007. godine, je struktura vlasništva NeftegazInkora slijedeća:
- 40% vlasništva drži Zarubežnjeft, firma u 100% državnom vlasništvu,
- 20% vlasništva ima firma Invest-tehnologije, doo, Moskva, čiji je jedini vlasnik nepoznato fizičko lice,
- 20% vlasništva ima firma Nepata, doo, Moskva, čiji je jedini vlasnik nepoznato fizičko lice,
- 20% vlasništva ima firma Junik Development, doo, Moskva, čiji su suvlasnici nepoznato fizičko lice i Ruska Federacija, u nepoznatom omjeru.
Sredstva je obezbijedila ruska Vnesheconombank, što se može vidjeti iz prezentacije rada ove banke za 2007. godinu:
Vidljivo je da je privredni subjekt ZAO (nejasno je takođe što se u dokumentu navodi da je Neftegazinkor zapravo zatvoreno akcionarsko društvo, a u BiH se ista firma vodi kao OAO, tj. kao otvoreno akcionarsko društvo) Neftegazinkor tokom 2007. godine dobio kredit od 350 miliona EUR uz rok otplate od 5 godina (pošto se radi o ruskoj razvojnoj banci, autor pretpostavlja da je predmetni kredit odobren po nešto nižoj kamatnoj stopi od tržišne).
NeftegazInKor je potom, 2008. godine plasirao dva kredita rafineriji nafte (revizorski izvještaj rafinerije nafte za 2010), u ukupnom iznosu od 112 miliona EUR, po inicijalnoj kamatnoj stopi od 12% (iz čega se vidi da je NeftegazInKor dobijeni kredit od Vneshekonom banke plasirao ne kao investiciju, već kao - kredit kojim je opteretio rafineriju nafte. Bilo bi krajnje interesantno vidjeti pod kojom kamatnom stopom je NeftegazInKor dobio kredit od ruske banke. Autor cijeni da je to po značajno manjoj kamatnoj stopi od 10%. Uz tu pretpostavku, NeftegazInKor zarađuje i po osnovu pozitivne kamatne razlike). Potom je, krajem 2008. godine, i Zarubežnjeft kreditirao rafineriju, sa 124 miliona KM, te je tokom 2010. odobrio još jedan kredit od 73 miliona KM.
Rafinerija nafte je izvršila smanjenje kapitala od 36% (Kapital je smanjena za 148 miliona KM i za taj iznos su pokriveni gubici) tokom septembra 2008. godine, na ime pokrića gubitaka iz ranijih godina. Od 2007. godine, kada je izvršena privatizacija, gubici su se konstantno gomilali. Akumulirana vrijednost gubitaka po godinama je iznosila:
- 2007. godina: 239 miliona KM,
- 2008. godina: 90 miliona KM,
- 2009. godina: 186 miliona KM,
- 2010. godina: 372 miliona KM.
Kako se vidi, stalnost poslovanja rafinerije je ugrožena, i zavisi od podrške povezanog, matičnog preduzeća NeftegazInKor. NeftegazInKor je dostavio 6.4.2011. pismo podrške rafineriji u kome se obavezao da će pružiti svu neophodnu finansijsku podršku.
Nije sigurna ni naplata 133 miliona KM poreskih obaveza. U maju 2011. godine, Vlada RS je uputila Narodnoj skupštini RS (druge) izmjene i dopune Zakona o uslovima prodaje akcija iz oblasti naftne industrije, u kojima se predviđa produženje grejs perioda otplate obaveza. Grejs period bi trebao biti prolongiran do 2014. godine, a otplata obaveza do 2019. godine.
Ono što treba posebno analizirati jeste osnivanje i poslovanje četvrtog preduzeća u sastavu naftne industrije RS, Optima Grupe doo Banja Luka (osnivač i jedini vlasnik Optima grupe doo je NeftegazInKor). Kako se vidi, ovo preduzeće bilježi ogromne prihode, u 2009. godini 517 miliona KM, a u 2010. godini, čak 940 miliona KM (po čemu se svrstava kao preduzeće sa najvećim prihodom u BiH u 2010. godini!). Poredeći ove prihode, sa prihodima rafinerije nafte, ulja i Petrola, očigledno je da postoji ugovorni odnos između Optima grupe i ostala tri preduzeća (situacija izgleda vrlo sličnoj kao ona u Biraču). Nepojmljivo je da društvo sa ograničenom odgovornošću i povezano pravno lice ostvaruje toliki prihod, a da ostala tri preduzeća imaju višestruko manji obrt (čak se ide dotle da Slavko Šćepanović, zamjenik direktora Optima grupe, javno u medijima izjavljuje da je položaj malih akcionara dobar i da je dobro da se poslovanje prebacuje sa rafinerije na Optima grupu - pored toga, Optima grupa naplaćuje i penale rafineriji u milionskim iznosima, što je potpuno nevjerovatno!).
Položaj malih akcionara, kojih u ova tri akcionarska društva ima oko 15.000, je težak i vrlo ugrožen. Naime, kako privatizacijom nije ispoštovana obaveza preuzimanja, čime bi se ponudilo malim akcionarima da prodaju svoje akcije po tržišnoj cijeni (kao što se desilo, vidjeli smo, u Hrvatskoj kod privatizacije INA, te u Srbiji, kod privatizacije NIS), a pošto rafinerija nafte i ostala dva preduzeća posluju katastrofalno loše, i cijena na berzi ovih preduzeća teži ka nuli. Kako smo vidjeli, izvršeno je jedno smanjenje kapitala u rafineriji nafte od 36%, te smanjenje kapitala u Petrolu od 78%. Kako se gubici gomilaju, sasvim je realno očekivati dalja smanjenja kapitala (kod smanjenja kapitala, svim akcionarima se proporcionalno smanjuje broj akcija, no, nakon značajnih umanjenja kapitala, većinski vlasnik vrlo lako može uraditi dokapitalizaciju čime može vrlo jednostavno da uveća svoj procenat akcija).
Činjenice kojima se može sumirati ovaj slučaj jesu:
- netransparentnom privatizacijom je načinjena šteta malim akcionarima time što kupcu državnog kapitala nije određena obaveza preuzimanja,
- zbog netransparentnosti, odugovlačenja i neizvjesnosti u privatizaciji, akcije ovih preduzeća su - krahirale,
- zbog gomilanja ogromnih gubitaka i prebacivanja poslovanja na povezano pravno lice, mogu se očekivati dalji problemi (stečaj je sasvim moguća opcija u Rafineriji nafte, prema prikazanim finansijskim izvještajima),
- udruživanjem malih akcionara se ne bi postigli značajni rezultati, jer je šteta već učinjena (odnosno, kapital je već značajno umanjen, a gubici se dalje gomilaju),
- ukazuje se prijeka potreba za revizijom ove privatizacije (jer, na ovakav način je i Republika Srpska mogla pokrenuti naftnu industriju, a da ista ostane u državnom vlasništvu. Budući da je RS isplatila dugove rafinerije, a da je rafinerija pokrenuta ne investicijama već-kreditima, postavlja se pitanje, zašto je, uopšte, Republika Srpska prihvatila ovakav vid privatizacije?), koja je, pored nanošenja štete malim akcionarima, imala negativne efekte po tržište kapitala (U ukupnom prometu Banjalučke berze, od njenog postanka do sadašnjeg momenta, po likvidnosti, akcije preduzeća naftne industrije spadaju u prvih 5 najlikvidnijih) i Republiku Srpsku (milionskim odlivima sredstava iz njenih fondova, te neizvjesnošću naplate poreskih obaveza).
