Bloggost: Siniša Božić, ekonomista
Raspadom SFRJ, kao i globalnom propašću komunizma, mnogi ideali takvog društvenog poretka su pali u zaborav. Neki se još sjećaju konfiskacija, sekvestracija i nacionalizacija, te opšteg podruštvljenja svih oblika imovine. Autoritativni režimi, kakav je bio i onaj u komunističkoj Jugoslaviji, je putem nacionalizacije svega privatnog, stekao svoj početni kapital, kao embrion koji je dalje razvijao socijalističko društvo. Svi znamo kako se to završilo.
Početkom 1990-ih, na ovim prostorima su se počeli dešavati potpuno suprotni ekonomsko-pravni procesi: privatizacija, restitucija, denacionalizacija. Radi posljedica rata, privatizacija u Republici Srpskoj je počela krajem 1990-ih, (za razliku od npr. Hrvatske, gdje je privatizacija uslijedila odmah po proglašenju nezavisne republike). Svi znamo kako se i to završilo.
Iako se, kao ekonomista, smatram pobornikom kapitalističkog načina privređivanja, moram priznati da sam se našao u dilemi. Laissez-faire politika (slobodna tržišna ruka), u nedostatku snažnog državnog vođstva (prvenstveno po pitanju strateških preduzeća i prirodnih bogatstava), je načinila od Republike Srpske pustoš. Kako je moguće da je to rezultat primjene kapitalističkog sistema, te privatizacije, na našu ekonomiju? Zar nam nisu obećavali (međunarodna zajednica i političari koje smo legitimno, valjda, izabrali), privredni prosperitet konvertovanjem državne u privatnu imovinu?! Druga dilema koju se često upitam, jeste ko efikasnije upravlja privredom, država ili privatni vlasnik (kao mjera efikasnosti se postavljaju, jasno, rast prihoda uz ostvarenje profita uz poslovanje na legalan način)? Jer, ako je privredna stvarnost u kojoj živimo, rezultat upravljanja privatnog vlasnika, onda je jedini zaključak da je privatna svojina donijela tešku bijedu Republici Srpskoj, odnosno većini njenog stanovništva!
Istine radi, ovaj entitet (Republika Srpska), za razliku od prethodne države (SFRJ), nije bila dobar menadžer. To se vidi na brojnim primjerima, od bankarskog sektora, koji je upravo država, putem imenovanja podobnih kadrova koji su, zarad privatnih dilova, upropastili banke (primjer: Kristal banka, Razvojna banka), energetskog sektora, pogotovo naftne industrije koju je državno upravljanje i rotacija raznih političkih opcija dovelo do propasti, te brojnih preduzeća u tekstilnoj, prerađivačkoj, metalnoj industriji koja su propala uglavnom zbog nekompetentnosti rukovodstva i nedostatka bilo kakve kontrole i revizije. Opstala su, i donekle se razvijala, samo preduzeća koja su imala monopol i time zagarantovan prihod (od većih, to su Telekom Srpske i Elektroprivreda RS). I dok je Telekom privatizovan (zapravo: podržavljen, ali od strane druge države, pa se kaže da je privatizovan, što i jeste, iz ugla Republike Srpske), očigledno je da je tom preduzeću privatizacija ‘godila’ (mada, pravi se efekti privatizacije čekaju upravo sa privatizacijom većinskog vlasnika ovog preduzeća). ERS RS, s druge strane, je takođe monopolista u svom (takođe profitabilnom) polju, no jasno je da država upravlja tim holdingom sa puno oportunitetnog troška (tj. poslovanje bi moglo biti puno efikasnije i uspješnije).
Na stotine ostalih preduzeća je privatizovano. O efektima privatizacije sam već pisao, a jasno je da je privatizacija imala zemljoposjednički karakter. Putem privatizacije kapitala, za male pare, su pojedinci dolazili do skupocjenih zemljišnih posjeda. Oni nisu bili motivisani za zadržavanje proizvodnje, već su otpuštali radnike, a zemljište koristili za izgradnju poslovno-stambenih objekata, ili za sjedište drugih preduzeća, onih u kojima su oni stoprocentni vlasnici. Naravno, ovakav scenario se jedino mogao desiti u pravno nestabilnoj državi, gdje se imovinski zakoni grubo i beskrupulozno krše.
Povucimo paralelu između bivše države FNRJ/SFRJ, i perioda poslije II sv. rata, te Republike Srpske, nakon građanskog rata u BiH. U FNRJ su 1945. godine Zakonom o agrarnoj reformi i kolonizaciji od privatnih vlasnika (fizička i pravna lica), u korist države, oduzeti brojni posjedi poljoprivrednog i šumskog zemljšta, te zemljišni posjedi vjerskih ustanova. Zakonom o konfiskaciji imovine i o izvršenju konfiskacije iz 1945. su se propisivali načini i predmeti konfiskacije. Konfiskacija je podrazumijevala oduzimanje privatne svojine u korist države, bez naknade. Konfiskacija je predstavljala kaznu za počinjena krivična djela, a što je komunistički režim iskoristio da oduzme imovinu od onih koje je proglasio ‘državnim neprijateljima’, kako bi kapitalistima, odnosno vlasnicima imovine, oduzeo njihovu imovinu. Nakon toga, Zakonom o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća iz 1946. godine su nacionalizovana sva preduzeća u FNRJ, odnosno, prevedena u vlasništvo države. Dotadašnjim vlasnicima je ponuđena naknada u vidu državnih obveznica (koje nisu imale nikakvu vrijednost).
Zanimljivi su slijedeći stavovi iz navedenog zakona:
- ‘Naknada se daje u vrednosti čiste aktive nacionalizovane imovine preduzeća na dan preuzimanja od strane države’,
- ‘Naknada se daje u državnim obveznicama koje glase na donosioca. Za poslovanje obveznicama i za njihovu isplatu osnivaju se savezni i republikanski fondovi za nacionalizovanu imovinu kao samostalna pravna lica za čije obaveze jamči država’ ,
- ‘Ako je nacionalizovana imovina pripadala domaćem društvu čija je imovina bila podeljena na akcije ili na udele, naknada će se dati neposredno sopstvenicima akcija ili udela srazmerno njihovom učešću u društvenom kapitalu do visine aktive‘,
- ‘Osnivanje novih privatnih privrednih preduzeća iz grana privrede nabrojanih u članu 1 ovog zakona može dozvoliti samo Vlada FNRJ’,
- ‘Ništavne su sve pravne radnje usled kojih bi nacionalizacija bila osujećena ili otežana, kao i one pravne radnje koje su bile na to sračunate’
Nakon nacionalizacije preduzeća, što je bila prva privredna mjera u svim komunističkim zemljama, 1958. godine je donesen Zakon o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta, kojim su nacionalizovane sve zgrade, građevinsko zemljište i poslovni prostori. Uz to, Osnovnim zakonom o eksproprijaciji, iz 1947. godine, je omogućeno oduzimanje privatne imovine radi opšteg interesa, koji je tako bio definisan, da se praktično svaka nepokretnost mogla svrstati pod 'opšti interes', i, eksproprisati. Sva imovina koja nije oduzeta privatnim vlasnicima nacionalizacijom, i konfiskacijom, oduzeta im je eksproprijacijom, praktično bez naknade.
Uz ove nabrojane pravne institute, razvijala se država SFRJ. Uz snažnu državnu ruku, uz pomoć jedne Partije, utirala je put razvoja industrije, čime se Jugoslavija svrstavala, krajem 1970., u srednje razvijene zemlje. Komunistički sistem, uz sve njegove očigledne nedostatke, je ostavio iza sebe, fabričke komplekse, konglomerate uvezane po čitavoj državnoj teritoriji. Nezaposlenost je bila, za svjetske kriterije, visoka, preko 10%. Problem restitucije je takođe jedno od nasljeđa bivšeg sistema, i do sada ga je uspješno riješila jedino Slovenija.
S druge strane, poslijeratna Republika Srpska je, po ustavu, demokratska zemlja, sa tržišnom ekonomijom i garantovanim privatnim vlasništvom. Privatizacija je bila strateški interes države, što je i ozvaničeno, donošenjem Zakona o privatizaciji iz 1997. godine. Potpuna suprotnost u odnosu na komunistički period. Institucije države RS su bile (i ostale), slabe. „Država ne može da se bavi podizanjem privrede“... „Privredu treba prepustiti slobodnoj ruci tržišta, gdje će, pod dejstvom sila ponude i tražnje, da se profilišu one grane koje su profitabilne“.... „Treba otvoriti granice, dopustiti slobodan protok roba i kapitala. Ima da se masovno privatizuju sva preduzeća“....“Novi vlasnici će 'upumpati' prijeko potreban kapital, obezbijediti investicije te će privreda, pod vođstvom privatnog vlasnika, prosperirati“...
Šta se zapravo desilo? Uz neospornu potrebu za investicijama, u ratom opustošenoj privredi, pustilo se privatnim kapitalistima (koji su u većini slučajeva stekli početni kapital malverzacijama u ratu), na želju i volju da upravljaju preduzećima. Institucije države nisu kontrolisale efekte privatizacije, odnosno ispunjavanje ugovorenih obaveza kod prodaje državnog kapitala. Država nije smogla snage da raskida privatizacione ugovore, baš zbog postojanja sprege onih koji su bili predstavnici države, i onih koji su kupovali preduzeća u privatizaciji. Većina preduzeća koja su bila proglašena 'strateškim' su ili privatizovana ili uništena.
Ovakva privreda nije efikasna. Nije ni konkurentna. Nezaposlenost je ogromna. Investicija nema. Nema ni sigurnosti svojine, baš kao što je nije bilo ni u komunističkom sistemu.
Kuda dalje? Koji je to koncept upravljanja privredom koji će donijeti prijeko potrebnu uposlenost resursa, povećanje prihoda, i profitabilnost? Ili, koji je to koncept koji će nas barem izvući iz daljnje degradacije ostataka privrede ove države i zaustaviti propadanje iste?
Treba nam – kontrola i revizija privatizacije, i - nacionalizacija strateških preduzeća.
Ideja o nacionalizaciji strateških preduzeća se sve više počinje širiti regijom. Hrvatska polako shvata da je privatizacijom njihove naftne industrije, zapravo u bescijenje prodano energetsko blago te zemlje, i da je nacionalizacija najbolja moguća opcija. Neki analitičari čak javno predlažu nacionalizaciju hrvatskog bankarskog sektora. Iako je u Srbiji revizija privatizacije masovno korištena, ideja o nacionalizaciji je još u povoju. To je rezultat činjenice da strateška preduzeća u Srbiji još uvijek nisu privatizovana. Međutim, o nacionalizaciji se i tamo počinje govoriti (slučaj Valjevske pivare).
Više puta sam javno predlagao nacionalizaciju pojedinih preduzeća u Republici Srpskoj, a tu prije svega, mislim na nacionalizaciju naftne industrije i industrije glinice 'Birač'. Tu se, zapravo, radi o renacionalizaciji budući da su ta preduzeća bila državna prije privatizacije. Pored toga, nacionalizacija bi morala da bude i opcija za bankarski sektor. Srbija je već usvojila set zakona kojima se omogućava da država preuzme vlasništvo nad bankom ukoliko poslovanje iste dođe u pitanje. Uslovi za sprovođenje nacionalizacije u preduzećima su sljedeći:
- postojanje snažnih institucija države,
- postojanje političke volje,
- jasan koncept upravljanja nacionalizovanim preduzećima.
Da bi se nacionalizacija sprovela, potrebno je donijeti odgovarajuće zakonsko rješenje. Nema prepreka, ukoliko postoji politička volja, da se zakon o nacionalizaciji ne donese na entitetskom nivou, u skladu sa Ustavom RS i BiH. Politička volja je problem pošto političari u RS, u najmanju ruku rečeno, ne predstavljaju svoje birače onako kako bi to oni željeli, a svaka druga civilna inicijativa, takođe predviđena Ustavom, se nikako ne koristi. Takođe, pored političke volje nedostaje i jasan koncept upravljanja državnim ili podržavljenim preduzećima, kako se ne bi desila situacija da politički imenovan, ili nestručan menadžment nastavi upropaštavati preduzeća, što je vjerovatno i najveći kontraargument nacionalizaciji. Jer, preduzeće može da bude neefikasno i kad je u državnom vlasništvu, ali sa njim upravlja neadekvatan menadžment, i kada je u privatnom vlasništvu, pa većinski vlasnik putem uprave čini štetne radnje po opstanak tog preduzeća.
Nadalje, zakonskim rješenjem koje bi definisalo nacionalizaciju, bi se obuhvatila samo ona preduzeća, koja su privatizovana, i u kojima privatizacija nije donijela željene efekte. Takva preduzeća su redom upropaštena, a većinski vlasnik ili vrši malverzacije putem izvlačenja dobiti, ili iskorištava imovinu privatizovanog preduzeća čineći nezakonite transakcije. Takva preduzeća u bilansima imaju obično ili negativan kapital ili kapital koji se rapidno smanjuje i teži nuli. Dakle, za razliku od komunističke nacionalizacije, cilj nacionalizacije u demokratskom društvu kakvo se deklariše ono u RS, bi moglo biti sprečavanje i limitiranje privatnih interesa da upropaste strateška preduzeća radi ostvarivanja svojih ciljeva. Pošto u RS nema važnijeg prisustva kapitala iz zapadnih zemalja, koje su najosjetljivije na pitanje nacionalizacije, ista bi se mogla sprovesti bez znatnijeg uplitanja stranog faktora, kao i svojevrsno upozorenje potencijalnim 'investitorima', šta ih može snaći ukoliko ne poštuju zakone koji regulišu poslovanje privrednih društava u RS (bojazan od nacionalizacije može odbiti potencijalne privatizacione mešetare kakvih je ovdje napretek). Nacionalizacija je kompatibilna i sa stavom Republike Srpske o ne-privatizaciji Elektroprivrede RS, odnosno donošenje zakona o nacionalizaciji će još više učvrstiti mišljenje da ERS treba da ostane u državnom vlasništvu.
Pitanje naknade koja bi se ponudila privatnom vlasniku preduzeća koje se nacionalizuje uvijek ostaje otvoreno. Zemlje članice Ujedinjenih nacija se trebaju povinovati Rezoluciji UN broj 1803, koja govori da u slučaju nacionalizacije, vlasniku će se platiti pravična naknada u skladu sa međunarodnim pravom. Pravičnom naknadom se smatra kompromisno rješenje, između tradicionalnog zapadnjačkog stava o zaštiti privatnog kapitala, i potrebe zemalja u razvoju (koje najčešće i pribjegavaju nacionalizaciji) da sprovedu reformu čak i ako nemaju sredstava za nadoknadu.
S druge strane, nacionalizacija je institut koji se koristio i koji se aktivno koristi u desetinama zemalja u svijetu. Zadnji krupan slučaj nacionalizacije se desio 2009. godine, kada je Austrija nacionalizovala banku Hypo Group-Alpe Adria. Bankarski sektor je često predmet nacionalizacije, što se dešavalo u Švedskoj, Engleskoj, Portugalu. Potom, naftne kompanije su često nacionalizovane, kao u Venecueli, Indiji, Iranu. Željeznice su još jedan primjer nacionalizovanih kompanija, npr. u Kanadi, Njemačkoj, Irskoj.
Razvijene zemlje pažljivo biraju svoj razvojni put. Što se tiče vlasništva nad preduzećima, ono je kod strateških resursa često promjenjivo, i ide od državnog vlasništva ka privatnom, i obrnuto. Na tim talasima tranzicije (od nacionalizacije do privatizacije i nazad), većina razvijenih zapadnih ekonomija bazira svoju uspješnost stotinama godina. Mišljenja sam da trebamo da se ugledamo na uspješne, i da manje slušamo njihove savjete, a više da preuzimamo njihova praktična iskustva.
