Bloggost: Siniša Božić, ekonomista
U ovom tekstu ćemo govoriti o problemu akcionarstva. Tranzicijom je i u našoj zemlji zaživio sistem tržišne ekonomije, doduše, na ponešto drugačijim temeljima nego u ostalim istočnoevropskim zemljama. Društvenu i državnu imovinu su zamijenila akcionarska društva, sa akcionarima kao pojedinačnim vlasnicima preduzeća.
Akcionarstvo u Republici Srpskoj ima sljedeća obilježja:
- masovno je (akcije posjeduje 50% stanovništva sa trendom smanjenja),
- produkt je procesa privatizacije,
- velika većina (malih) akcionara ne razumije svoja prava i obaveze,
- mali akcionari nisu udruženi i ne postoji krovna organizacija (pandan sindikata) koja se bavi zaštitom njihovih prava, već su prepušteni sami sebi,
- akcionarstvo je u sjeni dnevno-političkih dešavanja.
Ne ulazeći u druga pitanja, npr. samu prirodu privatizacije, opravdanost iste, te metode privatizacije i propuste koji su se evidentno desili u istoj, akcionarstvo danas u Republici Srpskoj predstavlja temu o kojoj se uglavnom diskutuje u medijima, u vidu brojnih afera koje su privredu RS pretvorile u pustoš. Niko više nema viziju razvoja korporativnog sektora, kako u Republici Srpskoj, tako ni u BiH.
U našoj zemlji se sprovodi politika dvostrukih standarda. Jedno se priča, a drugo radi. Broj akcionara se smanjuje. Mali akcionari ne vide koristi od posjedovanja akcija jer im prava nisu ni zaštićena ni garantovana, niti imaju prilive u vidu dividendi. Radničko - masovno akcionarstvo praktično je doživjelo propast. Da stvar bude još gora, mali akcionari uskoro neće ni imati kome da prodaju svoje akcije, jer većinski vlasnici, ukoliko imaju dvotrećinsko, ili čak natpolovično učešće u kapitalu, uglavnom nemaju potrebe da otkupljuju akcije od manjinskih akcionara, jer se ponašaju kao da su stoprocentni (jedini) vlasnici! A tako se samo ne ponašaju privatni vlasnici akcionarskih društava, već i država, u onim preduzećima gdje je većinski vlasnik (primjer: Elektroprivreda RS)! To je dalje posljedica nepoštovanja i krivog tumačenja zakona o preuzimanju akcionarskih društava, koji bi trebao da stimuliše akcionara sa bitnim paketom akcija, da ukrupnjava svoje učešće, s jedne strane, a sa druge, da štiti manjinske akcionare koji bi mogli, (ponuda, a ne moranje), da prodaju svoje akcije po fer vrijednosti. Radničko - masovno akcionarstvo ne može da zaživi i zbog drugih razloga: po nekadašnjem konceptu privatizacije Ante Markovića, radnici su postajali interni dioničari i čak većinski vlasnici u preduzećima širom Republike Srpske, međutim u procesu privatizacije, država (Direkcija za privatizaciju), im je oduzela značajne procente vlasništva i svela ih na manjinske (primjer: Fabrika duvana Banja Luka, Banjalučka pivara, Dobojputevi Doboj, Mlinpek Prnjavor, Žitoprodukt Banja Luka, itd.). Iako postoje izvršne sudske presude Vrhovnog suda RS koje su potvrdile ovakvu pljačku nekadašnjih internih dioničara, odnosno akcionara (npr. presuda Vrhovnog suda RS iz 2001. godine o nelegalnom oduzimanju procenta vlasništva internim dioničarima Fabrike duvana Banja Luka), do danas nijednu nije bilo moguće - sprovesti, jer su se sve relevantne institucije prozvale – nenadležnim!
Većinski vlasnici, odnosno kupci državnog dijela kapitala su uglavnom fizička lica koja su se pojavljivala na licitacijama desetinama puta, i mahom su stekla kapital na, u najmanju ruku sumnjiv način. Oni su svjesni da moraju da poznavaju svoja prava (obaveze ih uglavnom ne interesuju), jer žele da sačuvaju i uvećaju bogatstvo koje su prisvojili u privatizaciji. Zato angažuju najbolje pravne i ekonomske savjetnike, jer imaju sredstava da ih plate. S druge strane, manjinski akcionari ne razumiju šta da rade sa svojim akcijama koje su dobili u privatizaciji, te nemaju nikakvu stručnu pomoć. Tu činjenicu koriste većinski vlasnici, kako bi manipulisali sa manjinskim akcionarima.
Dok su sindikati po definiciji udruženja koja se bave zaštitom radničkih prava, sve je veći trend formiranja udruženja manjinskih akcionara. To potvrđuje i Euroshareholders, koja predstavlja krovno tijelo – asocijaciju evropskih nacionalnih udruženja akcionara. Svaka zemlja Evropske unije polaže dužnu pažnju zaštiti prava malih akcionara, jer su benefiti očigledni. S druge strane, situacija u Republici Srpskoj je, kao i u mnogim drugim oblastima, haotična. Ne postoji profesionalna institucija koja se bavi zaštitom malih akcionara, za razliku od sindikata, koji (zakonski) dobijaju znatna sredstva, a samo se pro forme bave zaštitom radničkih prava.
To su pravi razlozi propasti akcionarstva u Republici Srpskoj. Svako organizovanje koje počiva na principima moralnosti, dobronamjernosti, stručnosti, a koje će donijeti benefite za sve, u startu je osuđeno na propast. Iz tog razloga, institucije Republike Srpske ne žele da podrže kreiranje institucije koja će da štiti prava malih akcionara.
U Republici Srpskoj se odvija tihi rat. Počeo je sa pokretanjem privatizacije, i nakon 12 godina još traje i nesmanjenom žestinom donosi privrednu pustoš i bijedu ovoj zemlji. Ubijeđen sam da je ovaj rat mnogo razorniji od građanskog rata koji smo imali od 1992-1995. Akcionari-radnici (ljudi) su u ovom ratu kolateralna šteta. Preduzeća-akcionarska društva su glavni subjekt razaranja u ovom ratu (teritorija). Države nema bez teritorije i ljudi. Kreatori ovog haosa, zapitajte se šta će vam ostati, hoćete li biti sretni kada upropastite svaku djelatnost i preduzeće u kojem ne budete jedini vlasnik, hoćete li uživati kada raskrčmite sva strateška preduzeća i upropastite prirodna bogatstva ove zemlje? Kome ćete prodavati svoje proizvode i usluge kada iz ove zemlje ode mlada generacija (zbog nedostatka posla), a ostanu ljudi u poznom životnom dobu, nesposobni za rad i privređivanje?
Zlatibor Koljančić, predsjednik udruženja malih akcionara u Fabrici duvana Banja Luka i istovremeno dugogodišnji radnik ovog preduzeća, je prije nekoliko mjeseci dobio otkaz, sa obrazloženjem da nema potrebe za radnikom njegovog profila. Radivoju Rikalu, predsjedniku udruženja malih akcionara u Trebinjeprevozu, je isključena struja, pretučen je i izbijeno mu je oko. Predsjednik udruženja malih akcionara je u Mlinpeku Prnjavor zbog prijetnji doživio srčani udar. Živko Babić, predsjednik udruženja malih akcionara u Agrokrajini Banja Luka, je dobio otkaz nakon 30 godina rada u tom preduzeću. Draško Banjac, predsjednik udruženja malih akcionara u Plamenu Banja Luka, već 10 godina ne može ostvariti nikakva prava kao akcionar, budući da većinski vlasnik nije upisao akcionare u Centralni registar! Ovakvih primjera ima na stotine. U fabrici glinice, Biraču, gdje ne postoji udruženje malih akcionara, pokušano je smanjenje kapitala u iznosu od više stotina miliona KM čime se direktno štete mali akcionari i čime se stavlja tačka na dugogodišnje izvlačenje dobiti putem povezanih preduzeća. Mali akcionari naftne industrije mogu očekivati dalje gomilanje milionskih gubitaka (takođe nema udruženja malih akcionara).
Uvjeren sam da jedino udruživanje malih akcionara, njihova edukacija, zajednički nastup na skupštinama akcionara, podizanje tužbi protiv većinskih vlasnika, zajedno sa poništenjem privatizacije i nacionalizacijom pojedinih strateških preduzeća, jedino može djelimično ispraviti ovakvu katastrofalnu situaciju u akcionarskim društvima. Hoće li to shvatiti i nadležne institucije, ostaje da se vidi.
